डाटा भन्नाले के हो? र यसलाई किन जोगाउने?
आजको डिजिटल युगमा “डाटा” शब्द अत्यन्तै सामान्य भइसकेको छ । तर के साँ च्चिकै हामी डाटाको वास्तविक महत्व र यसको सुरक्षा आवश्यकताको गहिरो बुझाइमा छौं ? यो लेखमा हामी बुझ्नेछौं डाटा के हो, यसको किसिमहरू, यसको महत्व किन बढ्दो छ र हामीले किन डाटालाई सुरक्षित राख्नुपर्छ ।
डाटा भन्नाले के हो?
सामान्य भाषामा भन्नुपर्दा, “डाटा” भन्नाले कुनैपनि तथ्य, जानकारी, संख्यात्मक विवरण वा कुनै प्रकारको सूचना जनाउने कुराहरूलाई बुझिन्छ । डाटा शब्दले मुख्यतया कच्चा जानकारी जनाउँछ, जसलाई विश्लेषण, प्रक्रिया र उपयोगपछि सूचना वा ज्ञानमा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ ।
डाटाको किसिमहरू
डाटालाई विभिन्न प्रकारमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ:
संरचित डाटा (Structured Data)
- डेटाबेस, तालिकाहरू वा spreadsheet मा व्यवस्थित ढंगले राखिएको डाटा ।
- उदाहरण: बैंक खाताको विवरण, कर्मचारीको रेकर्ड इत्यादि ।
2. असंरचित डाटा (Unstructured Data)
- कुनै निश्चित ढाँचा नभएको डाटा ।
- उदाहरण: ईमेलहरू, भिडियो, तस्वीर, च्याट म्यासेज आदि ।
3. अर्ध–संरचित डाटा (Semi-Structured Data)
- आंशिक रूपमा संरचना भएको डाटा ।
- उदाहरण: XML, JSON फाइलहरू ।
किन डाटा जोगाउनुपर्छ?
आजको विश्वमा डाटा नै सबैभन्दा मूल्यवान सम्पत्ति बन्न पुगेको छ । चाहे व्यक्ति होस्, संस्था होस् वा सरकार — सबैका लागि डाटा अत्यन्तै संवेदनशील र महत्वपूर्ण हुन्छ ।
1. व्यक्तिगत गोपनीयता सुरक्षा
डाटामा तपाईंको व्यक्तिगत जानकारी हुन्छ — नाम, ठेगाना, बैंक खाता, पासवर्ड, मेडिकल रेकर्ड आदि । यदि यी जानकारीहरू चोरी भए भने तपाईंको पहिचान दुरुपयोग हुन सक्छ ।
2. व्यवसायको सम्पत्ति जोगाउने
कुनै पनि व्यवसायको ग्राहक डाटा, वित्तीय विवरण, व्यापार गोप्यता आदिमा आधारित हुन्छ । यदि यी डाटा हराए वा चोरी भए भने व्यवसायको छवि, आम्दानी र भविष्य सबै प्रभावित हुन सक्छ ।
3. कानुनी जिम्मेवारीबाट बच्न
विभिन्न देशहरूमा डाटा सुरक्षा सम्बन्धी कडा कानुनहरू छन् (जस्तै: GDPR, CCPA) । यदि कुनै संस्थाले आफ्ना प्रयोगकर्ताको डाटा सुरक्षित गर्न सकेन भने कानुनी कारबाहीको सामना गर्नुपर्छ ।
4. साइबर आक्रमणबाट बच्न
आजको युगमा साइबर अपराधीहरूले डाटामै आक्रमण गर्छन् — फिशिङ, म्यालवेयर, र्यान्समवेयर जस्ता उपायहरू प्रयोग गरी । यदि तपाईंको डाटा सुरक्षित छैन भने, तपाईं सजिलै निशाना बन्न सक्नुहुन्छ ।
डाटा सुरक्षा कसरी गर्ने?
डाटालाई सुरक्षित राख्नको लागि केही आधारभूत तर प्रभावकारी उपायहरू अवलम्बन गर्नुपर्छ ।
1. बलियो पासवर्ड प्रयोग गर्नुहोस्
– सजिलो पासवर्ड प्रयोग नगर्नुहोस् । – Two-Factor Authentication Enable गर्नुहाेस ।
2. नियमित रूपमा ब्याकअप गर्नुहोस्
– सबै महत्वपूर्ण फाइलहरूको नियमित रूपमा क्लाउड वा बाह्य ड्राइभमा ब्याकअप गर्नुहोस् ।
3. सुरक्षित नेटवर्क प्रयोग गर्नुहोस्
– पब्लिक Wi-Fi प्रयोग गर्दा VPN प्रयोग गर्नुहोस् ।
4. एण्टीभाइरस र Firewall को प्रयोग गर्नुहोस्
– कम्प्युटर वा मोबाइलमा सुरक्षात्मक सफ्टवेयर अनिवार्य राख्नुहोस् ।
5. डेटा इन्क्रिप्सन गर्नुहोस्
– महत्त्वपूर्ण डाटा इन्क्रिप्ट (encrypt) गरेर मात्र ट्रान्सफर वा भण्डारण गर्नुहोस् ।
डाटा गुमाउँदाको जोखिम
डाटा हराउँदा वा चोरी हुँदा निम्नलिखित खतराहरू हुन सक्छन्:
1. आर्थिक क्षति
– बैंक विवरण वा वित्तीय डाटा चोरी भएमा ठुलो आर्थिक घाटा हुन सक्छ ।
2. व्यवसायको प्रतिष्ठामा आघात
– ग्राहकको डाटा लिक भएमा विश्वास हराउँछ ।
3. कानुनी मुद्दा
– कानुन उल्लंघनको कारणले जरिवाना वा जेलसम्मको सजाय हुन सक्छ ।
4. व्यक्तिगत मानसिक तनाव
– डाटा गुमाउँदाले मानसिक तनाव, डर र अन्य नकारात्मक प्रभावहरू ल्याउन सक्छ ।
निष्कर्ष
डाटा भन्नाले केवल केही फाइल वा नम्बरहरू मात्र होइन, आजको युगमा हाम्रो सम्पूर्ण पहिचान र भविष्य समेटिएको हुन्छ । डाटालाई नजोगाउनु भनेको आफूलाई असुरक्षित राख्नु हो । त्यसैले व्यक्तिगत होस् वा व्यवसायिक, सबैले डाटा सुरक्षा सम्बन्धी उचित कदम चाल्न जरुरी छ ।
डाटा जोगाउनु भनेको केवल साइबर आक्रमणबाट जोगिनु मात्र होइन, यो भविष्यप्रति जिम्मेवार बन्ने प्रक्रिया पनि हो ।
